(نقش مذهب در خودیابی ایرانیان)

اصغر هادوی کاشانی

نگاه ایرانی

یک . در جدیدترین نظرسنجی‏ای که از سوی سازمان ملی جوانان در میان جوانان ایرانی انجام شده است، نکات جالبی به چشم می‏خورند که اشاره به قسمتهایی از آن، خالی از فایده نیست:

1 . در هر جای دنیا باشم به ایرانی بودن خود افتخار می‏کنم (پاسخهای موافق: 4/89 درصد، پاسخهای مخالف: 6/10 درصد)؛

2 . از اینکه دوستی اهل بیت از وجوه بارز فرهنگ ایرانی است، احساس مباهات می‏کنم (موافق: 9/83 درصد، مخالف: 1/16 درصد)؛

3 . هر ایرانی، در هر جای دنیا باید زبان فارسی را بداند (موافق: 89 درصد، مخالف: 11 درصد)؛

4 . انسانهایی چون مولانا و حافظ و فردوسی از برجسته‏ترین پشتوانه‏های ارزشمند فرهنگ ملی‏اند(موافق: 1/93 درصد، مخالف: 9/6 درصد)؛

5 . من به عنوان یک جوان ایرانی اجازه نمی‏دهم یک وجب از خاک کشورم به دست بیگانگان بیفتد (موافق: 95 درصد، مخالف: 5 درصد).⁽¹⁾

دو . علاوه بر «هویت ملّی» که درصد بالایی از موافقت را با خود همراه دارد، «هویت دینی»⁽²⁾ نیز به همین اندازه برای جوانان 14 تا 29 ساله اهمیت داشته است. در پاسخ به سؤالات مربوط به «هویت دینی» این‏گونه پاسخ داده‏اند:

1 . فکر می‏کنم مراسم مذهبی‏ای که در کشور ما رایج است، باعث آرامش و سلامت روحی مردم می‏شود (موافق: 2/84 درصد، مخالف: 8/15 درصد)؛

2 . خداوند پیامبران را برای هدایت ما فرستاده است و باید آموزشهای آنان را راهنمای عمل خود قرار دهیم (موافق: 6/90 درصد، مخالف: 4/9 درصد)؛

3 . من پیروی از اولیای دین را وظیفه شرعی خود می‏دانم (موافق: 3/89 درصد، مخالف: 7/10 درصد)؛

4 . نوجوانان و جوانان باید در امور مذهبی تابع مراجع دینی باشند نه اینکه شخصا راهی را که خود تشخیص می‏دهند در پیش گیرند (موافق: 6/78 درصد، مخالف: 4/21 درصد).⁽³⁾

اهمیت این نگرش‏سنجی و کارهای مشابه آن، ایجاب می‏کند کنکاشی در مورد مفهوم «هویت» و آثار آن انجام شود تا از لابه‏لای نوشتار، بعضی از سؤالات در مورد «هویت» پاسخ داده شود.

حرفهای اصلی

الف) تعریف هویت

واژه هویت(Identity) ، بیانگر چه کسی بودن است که از احتیاج بشر به شناخته شدن و شناسانده شدن به چیزی یا جایی ناشی می‏شود. سرزمین، تاریخ، زبان، ادبیات، دین، ساختار سیاسی، فرهنگ و هنر مشترک، از جمله عناصر تشکیل دهنده «هویت» شمرده می‏شوند.

هرگاه مجموعه‏ای از عوامل فرهنگی و اجتماعی در گروهی از انسانها تجلّی یابد و آن گروه را از سایر گروهها متمایز کند، هویّت قومی (Ethnic identity) شکل می‏گیرد.⁽⁴⁾

ب) هویت از دو نگاه

هویت، همچون بندی است که به یک ستون محکم متصل است و فرد را نگه می‏دارد از اینکه در کوران جریانهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی استحاله نشود. در واقع، فرد مانند برگی است که به یک شاخه متصل است و آن شاخه ، میراث ارزشهای فرهنگی یک جامعه است که شکل دهنده باورها، رفتارها، آگاهیها، دانش، نگرش، و در واقع، آن چارچوبهایی است که فرد را به لحاظ اجتماعی به جامعه خود پیوند می‏دهد.

نکته مهم این است که هویت اجتماعی و در بیان وسیع‏تر، «هویت ملی» (که عبارت است از رویارویی «ما» با «دیگران»)، هم می‏تواند سازنده باشد و هم ویرانگر. یعنی اگر از احساس هویت تاریخی در حد متعادل بهره‏برداری شود، در جهت همیاری و اعتلای فرهنگی پیش می‏رود ؛ امّا اگر در قلمرو تعصّبات ملّی و قومی و نژادی قرارگیرد، نیرویی ویرانگر خواهد شد که از آن، ستیزه‏جویی و دشمنی برخواهد خاست. اگر این تعصّبات قومی درست مورد استفاده قرار نگیرند، می‏توانند مانعی برای توسعه کشورها باشند و در صورت استفاده صحیح می‏توانند نیروی محرّکه‏ای برای دگرگونی جوامع باشند.

ابن خَلْدون به عنوان یکی از پیشگامان جامعه‏شناسی، این جنبه منفی تعصّب را به عنوان مانعی از توسعه معرفی نموده، بعضی از اقوام را به این تعصب منفی متهم کرده است.⁽⁵⁾

ج) بحران هویّت (Identity crisis)

هر یک از عناصری که شکل دهنده هویت فردی و اجتماعی هستند چنانچه دستخوش دگرگونی شوند و یا از بدنه «هویت» جدا گردند، فرد یا جامعه، با بحران مواجه می‏شود و همین بحران می‏تواند موجب فروپاشی شخصیت فردی و یا نظام سیاسی ـ اجتماعی گردد؛ در نتیجه، مردم به جای وفاداری به دولت ملی و احساس تعلّق به مجموعه‏ای یکپارچه به نام «ملت»، در دایره تعلّقات قومی و نژادی و محلی دیگری قرار می‏گیرند.

در مقاله‏ای از قول سرخپوستان امریکایی نقل شده بود که: «اگرهیچ محور اتحادی نداشتیم حداقل وجه مشترک همه ما سرخپوستها رقص مقدسی بود که هر از چندگاه در ایام خاصی ما را دور هم جمع می‏کرد ؛ امّا میراث تمدن و فرهنگ جدید، این محور عاطفه و دوستی را نیز از ما گرفت و لذا آن پیوندهای سابق از هم گسست».⁽⁶⁾

اگر قرار باشد ملتها (و از جمله کشور ما) با همراه داشتن بحران هویت، با جامعه جهانی و اقتصاد جهانی پیوند بخورند، سهمی از این اقتصاد و فرهنگ نخواهند داشت. بلکه همواره به جای تأثیرگذاری، تأثیرپذیر خواهند بود. جلوه آرمانی جهانی شدن، آن است که ملتها و دولتها بر اساس «مزیت نسبی»ای⁽⁷⁾ که دارند به دور از استعمارگری، و استثمارگری روابط نیکو با یکدیگر داشته باشند و فارغ از تعصّبات منفی، زندگی مسالمت‏آمیزی با هم به وجود آورند. اگر کشوری بدون هویت یا با هویت متزلزل، وارد این میدان شود، به تدریج، دوباره دولتهای تابع و متبوع، به وجود خواهند آمد و برتری با زورمداران و تزویرگران خواهد شد. به قول قرآن در مورد فرعون دقت کنید:

پس قوم خویش را تحقیر کرد و چنین بود که از او اطاعت کردند.⁽⁸⁾

فرعون ابتدا هویت آنها را گرفت و آنها را به موجوداتی منفعل و ضعیف تبدیل نمود، آن‏گاه حاکم آنها شد.

د) نمونه‏ای از آثار حفظ هویت

برای آنکه نوشتار از حالت کلی و مفهومی خارج شود و با واقعیت در جامعه خودمان تطبیق کند به نمونه‏ای اشاره می‏کنیم.

تاریخ ما گویای آن است که قبل از حکومت صفویّه نوعی پراکندگی در مراکز تصمیم‏گیری و فرمانروایی ایرانیان وجود داشته است. با روی کارآمدن دولت صفویه هنوز ایران از دو جبهه شرق و غرب، توسط اُزبکان و عثمانیان، در معرض آسیب جدی بوده است. علاوه بر شجاعت و غیرت که در مردم ما وجود داشته است، عامل نیرومندی نیاز بود که همه آنها را گرد یک محور واحد جمع کند و به عبارت دیگر، «هویتی» جدید به آنان ببخشد. مهم‏ترین عامل وحدت‏بخش، گرایش اکثریت ملت ایران به مذهب تشیع بود که از حوالی سال 656 ق یعنی سال سقوط بغداد (مرکز خلافت عباسی) به دست هلاکوی مغول، شدت گرفته بود و در حال گسترش بود و هر ساله تمایل ایرانیان به بزرگداشت پیشروان شیعه، بیشتر می‏شد و نشانه‏های این احترام در شعر و نثر پارسی آشکارتر می‏گشت. در نتیجه، رسمی کردن تشیّع در زمان صفویه، گونه‏ای تشخّص و هویت ملّی در ایران به وجود آورد⁽⁹⁾ و اگر این هویت جدید نبود، امکان داشت عثمانیان در عهد گسترش متصرفات خود بر ایران نیز غلبه جویند.

در هر حال، در پناه تشیّع، جشنهای ملی و مذهبی در روزگار صفویه قوت گرفت، عیدهای شیعیان در مجلسهای شادی و سرور اهل بیت(ع) برگزار می‏شد، عزاداری برای سالار شهیدان به شکلهای گوناگون رواج یافت و از برکت همین عزاداری، با طلایه‏داری امام خمینی(ره) طومار حکومتهای استبدادی در این سرزمین در هم پیچیده شد و در واقع، حضرت امام از جنبه‏های مثبتِ این مجالس و تعزیه‏ها بیشترین بهره را به نفع اسلام و تشیّع برد و سنگ بنای تمدن نوین اسلامی به دست ایشان انجام گرفت.

امروز بر ما مسلمانان و شیعیان است که از این فرصت بهره بگیریم. بارها در کلاسهای درس به هنگام تعریف «هویت» و معرفی هویت ملتها از دانشجویان پرسیده‏ام که هر ملتی با ویژگیها و هویت ملی خویش زندگی می‏کند و با همان هویت شناخته می‏شود. ژاپن، عربستان، مکزیک، چین و دیگر کشورها آداب متمایزی از بقیه دارند. شما دانشجویان، ایران را با کدام مشخصّه از دیگر اقوام جدا می‏کنید؟ پاسخی که به آن رسیده‏ایم و همه موافق با آن بوده‏ایم، اینکه: ایران، حسینی است. ایران، عاشورایی است. روز عاشورا، محور وحدت ماست. حتی در تهران، اقلیتهای دینی را دیده‏ام که در این روز، نذر می‏کنند و در عزاداری شرکت می‏کنند.

امیدوارم از مکتب حسینی درسِ وقت‏شناسی، قیام علیه ظالم، مهربانی با مظلوم و راضی بودن به رضایت خداوند را بیاموزیم و با پیمودن مسیر توسعه در کنار حفظ ارزشهای دینی، ما را در دنیا با نام «حسین» و «هویت حسینی» بشناسند.

و صبح، نزدیک است...

1 . وضعیت و نگرش و مسائل جوانان ایران، سازمان ملی جوانان، دی ماه 1381، ص 80 .

2 . مذهب، تعالیم و معارف و مناسکی است که تنها بخشی از پیروان یک دین، به آن پایبندند. دین نیز بخشی از فرهنگ هر جامعه را تشکیل می‏دهد.(حدیث زندگی)

3 . وضعیت و نگرش و...، ص 77 .

4 . فرهنگ علوم سیاسی، علی‏آقا بخشی، تهران: مرکز اسناد و مدارک علمی ایران، 1374.

5 . ترجمه مقدمه ابن خَلدون، محمدپروین گنابادی، ج اول، ص 291.

6 . نگاه کنید به: فصلنامه توسعه، شماره 10، دکتر فرجادنیا.

7 . یعنی هر کشوری در مورد تولید یک کالا یا یک خدمت بر دیگران مزیّت داشته باشد.

8 . سوره زخرف، آیه 54 .

9 . نگاه کنید به: کیهان فرهنگی، شماره 155، «هویت ایرانی»، علی‏اکبر ولایتی.